Savaş dönemlerinde sanat, estetik bir uğraş olmanın çok ötesine geçerek bir tanıklık aracına, bir kayıt mekanizmasına ve hatta bir direniş biçimine dönüşür. Tarihin en dokunaklı protestolarından biri, Goya’nın “3 Mayıs 1808” isimli eserinde kurşuna dizilmekte olan figürün çaresiz yüz ifadesinde görülebilir. Günümüzde de Ukrayna’dan Filistin’e, dünyanın farklı coğrafyalarındaki sanatçılar, bir yandan sığınaklarda hayatta kalma mücadelesi verirken diğer yandan savaşın acımasız gerçekliğini tuvallere, duvarlara ve dijital ekranlara yansıtıyor. Zira sanat, haber bültenlerinin ifade etmekte yetersiz kaldığı hakikatleri resmedebilir.
SANAT DÜNYASINI ŞEKİLLENDİREN İKİ BÜYÜK SAVAŞ
20. yüzyılda yaşanan iki dünya savaşı, insanlık tarihinin en büyük, trajik ve dehşet verici dönemleri olarak kayıtlara geçmiştir. İnsanların bu topyekûn yıkıma gösterdiği reaksiyonlardan biri de sanatsal üretim olmuştur. Bu muazzam çatışmalar, yalnızca politik ve sosyal düzenleri altüst etmekle kalmamış, aynı zamanda sanatçıların dünyaya bakışını, anlatım yöntemlerini ve sanatın amacını temelden değiştirmiştir. Şimdi, bu karanlık çağlarda yaratılan bazı sanat eserlerini inceleyerek, bu çalışmaların insanlık ve savaş hakkında bize neler fısıldadığını keşfedelim.
SANAT VE 1. DÜNYA SAVAŞI
Birinci Dünya Savaşı, sanat alanında köklü bir dönüşüme yol açtı. Bu süreçte ortaya çıkan sanat eserlerinin bir bölümü, özellikle çatışmaların ilk zamanlarında, kamuoyunu coşturmak ve savaş için seferberliği artırmak maksadıyla üretildi. Avustralyalı sanatçı Norman Lindsay tarafından yaratılan posterler, bu duruma çarpıcı bir örnek teşkil eder. Büyük Britanya adına savaşan Avustralya ordusuna katılımı özendiren “The Trumpet Calls” gibi afişler, hem gerçekçi hem de duygusal yoğunluğu yüksek eserlerdi ve izleyicide savaşa katılma yönünde bir arzu uyandırmayı hedefliyordu.
Savaş ilerledikçe, çok sayıda hükümet, savaşın seyrini belgelemeleri için sanatçıları cephe hatlarına yolladı. Avrupa’da uzun bir geçmişi bulunan bu uygulama, sanayileşmiş savaşın getirdiği yeni gerçeklik karşısında ciddi güçlüklerle yüzleşti. Romantik zafer anlarını betimleyen tabloların yerini, askerlerin dehşet dolu gündelik yaşamını ve trajik sonlarını aktaran çizimler aldı. Amerikan ordusuyla birlikte Fransa’ya giden sanatçı George Harding, şahit olduğu yıkımı resimlerine aktardı. Örneğin, “Traffic to Mont St. Père” adlı eseri, bir kasabanın topçu ateşi ve hava bombardımanları neticesinde nasıl harabeye döndüğünü çarpıcı bir şekilde ortaya koyar.
1. DÜNYA SAVAŞI’NIN ARDINDAN SANAT
Savaşın bitimiyle birlikte dünya, geride kalan ölüm ve enkaz dolu yılları anlamlandırma çabasına girdi. Toplumların çoğunda travma sonrası bir tepki hali hakimdi. Bu durum hemen herkesi etkilemiş olsa da, özellikle milyonlarca gazi üzerinde kalıcı ve derin yaralar açtı. Sanat, bu ıstırabı ifade etmenin ve savaşın varoluşsal anlamını sorgulamanın bir aracına dönüştü.
Bu dönemde beliren Dada akımı, savaşın nedeninin bilimsel ilerleme ve rasyonalizmin aşırı yüceltilmesi olduğunu, bu durumun da insani değerleri ve duyguları ezdiğini öne sürdü. Dada sanatı, provokatif bir doğaya sahipti ve rahatsız edici sorular yöneltmeyi amaçlıyordu. Sanatın yerleşik kurallarını reddederek akıl dışılığı kucakladı. Hannah Höch’ün “Mutfak Bıçağıyla Kesilmiş” adlı eseri, bu yaklaşımın önde gelen bir örneğidir.
Dada akımının yanı sıra, savaşın sonlarına doğru Paris merkezli olarak gelişen Sürrealist hareket de güç kazandı. Bu sanat anlayışı, görünen gerçeklikten çok düşünceleri, duyguları ve fikirleri yansıtmayı hedefledi. Sürrealistler, Birinci Dünya Savaşı’nın temelinde insanların otoriteye körü körüne itaat etme eğiliminin yattığına inanıyorlardı. Bu nedenle sanatçıları ve şairleri uyumsuzluğu ve isyanı savundu. Birbiriyle ilgisiz nesneleri bir araya getirerek yeni anlam katmanları yarattılar ve dünyayı algılayış biçimimizin gerçekliğini sorguladılar.
René Magritte’in “Görüntülerin İhaneti” adlı tablosu, bu felsefeye kusursuz bir örnektir. Tabloda bir pipo çizimi ve altında “Ceci n’est pas une pipe” (“Bu bir pipo değildir.”) ifadesi yer alır. Magritte’in tespiti doğrudur: O bir pipo değil, yalnızca bir pipo tasviridir. Ancak sanatçının asıl anlatmak istediği, belki de dünyada tecrübe ettiğimizi düşündüğümüz şeylerin aslında birer temsilden veya yanılsamadan ibaret olduğuydu.
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA SANAT
İki savaş arasındaki periyodun sanatı, zengin olduğu kadar kaotik bir yapıya da sahipti. Fakat yükselişe geçen faşizm, otoriterlik ve komünizm akımları, en azından pek çok ülkede dünyaya bir düzen getirme iddiasındaydı. Bu ideolojiler, sürrealist sanatı aşırı kontrolsüz ve “yozlaşmış” olarak nitelendirdi ve birçok lider bu akımı ciddi bir tehdit olarak algıladı. Almanya’da Nazi partisinin yönetimi ele geçirmesinin ardından, sürrealist veya rejimin onaylamadığı diğer tarzlardaki sayısız sanat eseri yakılarak yok edildi.
Sanatın sahip olduğu gücün bilincinde olan otoriter rejimler, aynı zamanda kendi ideolojilerine hizmet eden sanat üretimine de büyük destek sağladı. Modernliği, nizamı ve itaati öven sanat eserlerini finanse ettiler.
Savaşın kendisi de çok sayıda sanat eserinin üretilmesine neden oldu. Bu eserlerin bir kısmı, örneğin Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Japon karşıtı çalışmalar gibi, açıkça ırkçı nitelikteydi. Diğer devletler de işgal ettikleri veya etmeyi planladıkları bölgelerde yoğun bir propaganda faaliyeti yürüttü. Bu sanat eserleri aracılığıyla, yerel halkı kendilerine yardım etmeye veya yönetimlerine boyun eğmeye ikna etmeyi umuyorlardı. 1943 tarihli bir Japon broşürü, bu duruma iyi bir örnek oluşturur. Broşür, Britanya, Çin ve ABD’nin kendilerini çatışmaya çekme çabalarına rağmen, Hindistan halkını Japonya’ya karşı savaşa katılmamaları yönünde ikna etmeyi amaçlıyordu.
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI SANAT
Savaşın 1945’te sona ermesi, Amerika Birleşik Devletleri’nde sanatı kimlerin icra edebileceği konusunda bir dönüm noktası oldu. Daha önceleri sanatçılık, pek çok insanın ekonomik olarak sürdürebileceği bir meslek değildi. Ancak GI Bill (Gazilere Yönelik Yasa) bu durumu kökten değiştirdi. Bu yasa, savaş gazilerinin üniversite masraflarını karşılayarak çok sayıda bireyin sanat eğitimi almasına olanak tanıdı.
Neticede, sanatın savaş dönemlerindeki rolü, pasif bir gözlemcilikten çok daha fazlasıdır. Savaşın getirdiği acımasız gerçeklikler karşısında resimler, besteler veya metinler acıyı anında dindiremez. Bununla birlikte, sanatın asıl gücü, en derin insani duyguları dışa vurarak toplumsal iyileşme ve yeniden bütünleşme süreçlerine katkıda bulunma potansiyelinde yatar. Barut dumanı göğü kaplasa bile, renkler ve formlar yüzeyin altında varlığını sürdürür; bize yaratıcılığın ve dayanıklılığın en zorlu şartlarda dahi yeşerebildiğini hatırlatır.