Tarihin Akışını Değiştiren İcat: Yazı
Tarihin en büyük devrimlerinden biri olan yazının ne zaman ve nerede ortaya çıktığı, insanlık serüveninin en merak edilen konularındandır. Akademi çevrelerinde “medeniyeti başlatan araç” olarak tanımlanan yazı, insan düşüncesinin kalıcı bir forma kavuşmasını sağlayan kilit bir aşamadır. Bu yazıda, antik çağların gölgesinden günümüze uzanan bu büyüleyici yolculuğu ele alıyoruz.
Avcı-toplayıcı toplulukların şehir devletlerine evrilme sürecinde, bilgiyi not etme, kaydetme ve aktarma ihtiyacı doğdu. Mezopotamya‘nın verimli topraklarında tarımsal üretim hesapları tutulurken, Mısır’da Nil Nehri‘nin taşkınları ve tapınak envanterleri kayda alınıyordu. Günümüze ulaşan kırık tabletler sayesinde, binlerce yıl önceki bir tüccarın stok listesini dahi inceleyebiliyoruz. Bu tarihi yolculukta karşımıza Sümerler, Akadlar, Elamlılar ve Hiyeroglif ustaları gibi pek çok medeniyet çıkmaktadır.
Yazıyı Kim İcat Etti: Kolektif Bir Başarı
Sıkça sorulan “Yazıyı kim buldu?” sorusunun cevabı, bizi doğrudan belirli bir isme değil, bir medeniyete götürür.
Sümerler ve İlk Piktogramlar
Arkeolojik bulgular, yazının kökeni olarak Sümer medeniyetini işaret etmektedir. MÖ 3300‘lü yıllarda, günümüz Irak’ındaki Uruk kenti yakınlarında bulunan piktogram tabletleri, bilinen en eski yazı örnekleridir. Bu ilk semboller, ticari işlemleri kayıt altına almak amacıyla kullanılıyordu. Basit figürlerle tahıl çuvalları, hayvan sayıları veya bira kapları gibi nesneler temsil ediliyordu. Zamanla sembol setinin genişlemesi, artan kavramsal zenginliği kil tabletlere yansıtma çabasının bir göstergesidir. Dolayısıyla, yazının icadı tek bir mucitten çok, kolektif ihtiyaçlar ve iş bölümü sonucu ortaya çıkan bir yeniliktir.
Tek Bir Mucit Yerine “Sessiz Kahramanlar”
Yazının icadını modern bir patent mantığıyla tek bir kişiye atfetmek tarihsel olarak yanıltıcıdır. O dönemin zanaatkârları, ucu sivriltilmiş kamışlarla kil tabletlere işaretler bırakırken eserlerine imza atmıyorlardı. Ancak bazı araştırmacılar, Sümerli yazman sınıfı içinde, özellikle Lugalzagesi döneminde görev yapan yüksek rütbeli katiplerin yazının standartlaşmasında önemli bir rol oynadığını savunur. İsimlerini bilmesek de, bu uzman grubun sembolleri çivi biçimine (çivi yazısı) sokarak okunabilirliği ve ifade gücünü artırdığı açıktır. Bu nedenle, yazının gelişiminde Anadolu’dan İran platosuna uzanan ticaret ağındaki pek çok “sessiz kahraman” rol oynamıştır.
Yazının Mucidi: Mitoloji ve Gerçekler
Mitolojik anlatılarda yazının icadı Tanrı Thot (Mısır), Enki (Sümer) veya Hermes (Yunan) gibi ilahi varlıklara dayandırılır. Ancak tarihsel gerçeklik daha farklı bir tablo sunar.
“Dub-sar”: Antik Dünyanın Profesyonelleri
Tarih sahnesinde yazının asıl geliştiricileri, Sümercede “dub-sar” olarak adlandırılan katiplerdir. Bu profesyonel sınıf, dilin kurallarını ilk kez sistemleştiren ve öğreten kişilerdi. Onların kullandığı okul tabletleri, adeta dönemin “standart ders kitapları” niteliğindeydi. Katip okullarının müfredatına göre, öğrenciler önce basit piktogramları çizmeyi öğrenir, ardından soyut kavramları ifade eden karmaşık çivi formlarına geçerlerdi. Bu okullar sayesinde yazı, sadece törensel bir araç olmaktan çıkıp günlük hayatın ve yönetimin vazgeçilmez bir parçası haline geldi. Modern anlamda bir “mucit” olmasa da, katip sınıfının kurumsal rolü yazının gelişiminde hayati bir öneme sahiptir.
Yazı Nerede Bulundu?
Yazının doğduğu yer konusunda en güçlü kanıtlar Mezopotamya’yı işaret etse de, bu icadın tek bir merkezden yayılmadığı anlaşılmaktadır.
Mezopotamya: Medeniyetin Beşiği
Birçok farklı hipoteze rağmen, en erken sistemli yazı örnekleri Güney Mezopotamya’daki Uruk IV ve Uruk III olarak bilinen arkeolojik tabakalardan elde edilmiştir. Bu nedenle arkeolojik literatür, “Yazı nerede bulundu?” sorusuna genellikle Sümer topraklarını başlangıç noktası olarak gösterir.
Paralel Gelişimler: Mısır, Çin ve Orta Amerika
Yazı, dünyanın farklı bölgelerinde birbirine yakın zamanlarda ancak bağımsız olarak da gelişmiştir. Mısır’da ortaya çıkan hiyeroglifler, Çin’deki Jiaguwen (kemik yazıları) ve Orta Amerika’daki Olmek işaretleri, farklı coğrafyaların benzer toplumsal ihtiyaçlardan yola çıkarak kendi özgün yazı sistemlerini oluşturduğunun kanıtıdır. Bu durum, yazının tek bir merkezden yayılan bir icat olmadığını, aksine farklı kıtalarda filizlenen çok odaklı bir gelişim süreci olduğunu göstermektedir.
Yazı Ne Zaman Bulundu?
En yaygın kabul gören tarihlemeye göre, MÖ 3300–3200 yılları arasındaki Uruk IV dönemi, yazının “doğuş anı” olarak kabul edilir. Bu tarihleme, elimizdeki en eski tabletlerin karbon-14 ölçümlerine dayanmaktadır; ancak gelecekteki arkeolojik keşiflerin daha eski örnekleri ortaya çıkarma olasılığı her zaman mevcuttur. Mısır hiyerogliflerinin yalnızca birkaç yüzyıl sonra ortaya çıkması, bunun da bağımsız bir buluş olduğu tezini güçlendirir. Bu tarihsel dönemde hızlanan şehirleşme, artan tarımsal üretim ve vergi toplama gibi pratikler, sembollerin hızla daha karmaşık ve işlevsel bir sisteme dönüşmesini tetiklemiştir.
Yazının Mirası: Bilginin Kalıcı Hafızası
Bugünden geriye bakıldığında yazı, sadece teknolojik bir ilerleme değil, aynı zamanda politik, kültürel ve ekonomik hafızanın temelidir. Kil tabletler sayesinde borç senetleri, yasalar, destanlar ve hatta aşk mektupları gibi paha biçilmez bilgiler yüzyıllar boyunca varlığını sürdürmüştür. Yazıyla birlikte bilgi, mekanlar arasında taşınabilir ve nesiller ötesine aktarılabilir hale gelmiştir. Eğer bugün bir kütüphanede Sümer kral listesine göz atabiliyorsak, bunu o dönemin öncü ve vizyoner katiplerine borçluyuz.