Yazının Doğuşu: Medeniyeti Başlatan İcat
Akademik çevrelerde “medeniyeti başlatan araç” olarak tanımlanan yazı, insanlık düşüncesinin somut ve kalıcı bir forma dönüştüğü en önemli dönüm noktasıdır. Avcı-toplayıcı toplulukların şehir devletlerine evrilme sürecinde, bilgiyi not etme, kaydetme ve gelecek nesillere aktarma ihtiyacı doğmuştur. Bu ihtiyaç, özellikle Mezopotamya’nın verimli topraklarında tarımsal üretimin artmasıyla kendini göstermiş, tarım ve ticaret hesaplarının tutulması için ilk semboller kullanılmaya başlanmıştır. Aynı dönemlerde Antik Mısır‘da da Nil Nehri’nin taşkınları ve tapınak envanterleri titizlikle kaydediliyordu. Günümüze ulaşan kırık tabletler sayesinde, binlerce yıl önce yaşamış bir tüccarın stok listesini dahi inceleyebiliyoruz. Bu tarihi yolculukta karşımıza Sümerler, Akadlar, Elamlılar ve Hiyeroglif ustaları gibi pek çok medeniyet çıkmaktadır.
Yazıyı Kim İcat Etti: Kolektif Bir Başarının Hikayesi
“Yazıyı kim buldu?” sorusu, bizi doğrudan Sümer medeniyetine yönlendirir. Arkeolojik kanıtlar, yazının ilk örneklerinin MÖ 3300’lü yıllarda Mezopotamya’daki Uruk kentinde ortaya çıktığını göstermektedir. Burada bulunan ilk tabletler, ticari işlemleri kayıt altına almak amacıyla kullanılan basit resim-yazılar olan piktogramları içeriyordu. Bu semboller; tahıl çuvallarını, hayvan sayılarını veya bira kaplarını temsil eden basit figürlerden oluşuyordu.
Tek Bir Mucit Yerine Kolektif Bir İhtiyaç
Yazının icadını tek bir kişiye veya mucide atfetmek tarihsel olarak yanıltıcıdır. Bu, modern patent mantığının bir ürünüdür. Sümer yazman sınıfı içinde görev yapan ve isimlerini bilmediğimiz yüksek rütbeli katiplerin, sembolleri standartlaştırarak çivi yazısı formuna dönüştürdüğü ve okunabilirliği artırdığı düşünülmektedir. Dolayısıyla yazı, tek bir mucidin değil, kolektif bir ihtiyacın ve toplumsal iş bölümünün sonucunda doğan bir inovasyondur.
Katiplerin Rolü: Yazının Kurumsallaşması
Mitolojide yazının icadı Tanrı Thot, Enki veya Hermes gibi ilahi figürlere dayandırılsa da, tarihsel gerçeklik farklıdır. Sümercede “dub-sar” olarak bilinen katipler, dilin kurallarını ilk kez sistemleştiren profesyonel sınıftı. Bu katiplerin eğitim gördüğü okullardaki tabletler, adeta dönemin “ders kitapları” niteliğindeydi. Öğrenciler önce basit piktogramları, ardından soyut kavramları ifade eden karmaşık çivi yazısı formlarını öğreniyordu. Bu sayede yazı, kutsal bir ritüel olmaktan çıkıp günlük hayatın ve yönetimin vazgeçilmez bir parçası haline geldi.
Yazı Nerede ve Ne Zaman Bulundu?
Yazının doğuşuna dair en güçlü kanıtlar, Güney Mezopotamya’daki Uruk IV ve Uruk III arkeolojik katmanlarından gelmektedir. Bu nedenle “yazı nerede bulundu?” sorusunun cevabı, genellikle Sümer toprakları olarak kabul edilir.
Farklı Coğrafyalarda Bağımsız Gelişimler
Ancak yazı, tek bir merkezden dünyaya yayılan bir buluş değildir. Farklı coğrafyalarda, benzer ihtiyaçlar doğrultusunda birbirlerinden bağımsız olarak yazı sistemleri geliştirilmiştir. Bu duruma en iyi örnekler şunlardır:
- Mısır’da Hiyeroglif Yazısı: Mezopotamya’dan sadece birkaç yüzyıl sonra ortaya çıkmıştır.
- Çin’de Jiaguwen (Kemik Yazıları): Kendine özgü bir karakter sistemine sahiptir.
- Orta Amerika’da Olmek İşaretleri: Bölgenin ilk yazı sistemlerinden biridir.
Yazının Doğuş Tarihi: MÖ 3300-3200
Genel kanıya göre yazının “doğum anı”, MÖ 3300–3200 yılları arasındaki Uruk IV dönemidir. Bu tarihleme, elimizdeki en eski tabletlerin karbon ölçümlerine dayanmaktadır. Bu dönemde artan şehirleşme, tarımsal üretim fazlası ve vergi toplama gibi pratikler, sembolik kayıt sistemlerinin hızla gelişmesini ve karmaşıklaşmasını zorunlu kılmıştır.
Yazının Mirası: Bilginin Ölümsüzlüğü
Geriye dönüp baktığımızda yazı, yalnızca teknolojik bir ilerleme değil, aynı zamanda politik ve ekonomik hafızanın da temelidir. Kil tabletler sayesinde borç senetleri, yasalar, destanlar ve hatta aşk mektupları gibi insana dair her türlü bilgi, zamanın yıkıcılığına karşı koyarak varlığını sürdürmüştür. Yazı ile birlikte bilgi, mekânlar arasında taşınabilir ve kuşaklar ötesine aktarılabilir hale gelmiştir. Bugün bir kütüphanede Sümer kral listelerini okuyabiliyorsak, bunu o dönemin isimsiz katiplerinin başlattığı bu büyük devrime borçluyuz.