Nitelikli Eleman Sorunu ve Tarihsel Kökenleri
Günümüzde sıkça dile getirilen nitelikli eleman eksikliği, kökleri ahilik geleneğine dayanan usta-çırak ilişkisinin önemini bir kez daha ortaya koyuyor. Türkiye’de eğitim ve meslek ilişkisinin merkezi bir politikayla planlanmamış olması, “iş, işyerinde öğrenilir” anlayışının yerleşmesine neden olmuştur.
Cumhuriyet Döneminde Mesleki Eğitimin Temelleri
Cumhuriyet’in ilk yıllarında, özellikle 1920’li ve 1930’lu yıllarda mesleki ve teknik eğitim, bir devlet politikası olarak ele alınmış ve eğitim sistemi içinde örgütlenmesi için yoğun çaba harcanmıştır. Mustafa Kemal Atatürk, bu konuya özel bir ilgi göstererek mesleki eğitimin kurulması ve yaygınlaştırılmasına öncülük etmiştir. Atatürk, 1923-1925 yılları arasında meslek okullarını bizzat ziyaret ederek bu alanın önemini vurgulamıştır.
Bu süreçte sadece yabancı uzmanların görüşleriyle sınırlı kalınmamış, Ziya Gökalp, İsmail Hakkı Baltacıoğlu, İsmail Hakkı Tonguç ve Rüştü Uzel gibi Türk bilim insanlarının da katkıları büyük olmuştur. Bu vizyonun en önemli ürünlerinden biri olan Köy Enstitüleri, Cumhuriyet döneminin eğitim planlamasında başarılı bir deneyim olarak tarihe geçmiştir.
Eğitim ve Uygulamanın Kurumsallaşması
Cumhuriyet döneminde mesleki eğitimin önemi kavranarak 1924-1934 yılları arasında yabancı uzmanlar getirilmiş ve komisyonlar kurulmuştur. 1926’da Milli Eğitim Bakanlığı’nın bu okullarla görevlendirilmesiyle süreç resmiyet kazanmıştır. 1933 yılında Mesleki ve Teknik Öğretim Genel Müdürlüğü ve 1941’de Mesleki ve Teknik Öğretim Müsteşarlığı‘nın kurulmasıyla kurumsal yapı güçlendirilmiştir. 1940-1950’li yıllar, çıkarılan yasalarla mesleki eğitimin hızla geliştiği bir dönem olmuştur.
İlk Çırak Okulları ve Sanayi İşbirliği
Türkiye’deki ilk çırak okulları, 1942’de Devlet Demir Yolları tarafından Eskişehir ve Sivas’ta açılmıştır. Bunu takiben çeşitli kurumlar kendi çırak okullarını kurmuştur:
- Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu (Kırıkkale)
- Kayseri Uçak Fabrikası
- Karabük Demir Çelik Fabrikaları
- İzmit Selüloz ve Kâğıt Fabrikası
Ayrıca Sümerbank, Etibank gibi kuruluşlar da endüstriyel alanlarda çırak, kalfa ve usta yetiştirmiştir. 1977 yılında ise 2089 Sayılı Çırak, Kalfa ve Ustalık Kanunu kabul edilerek yasal çerçeve tamamlanmıştır.
3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanunu’na göre çırak; “çıraklık sözleşmesi esaslarına göre bir meslek alanında mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve iş alışkanlıklarını iş içerisinde geliştiren kişidir.”
Günümüz Çıraklığı: MESEM ve Çocuk İşçiliği Gerçeği
Bugün Türkiye’de yaklaşık 2 milyona yakın çocuk işçi olduğu tahmin edilmektedir. Ailelerin çocuklarını meslek okullarına yönlendirmediği iddiası, yoksulluk gerçeğini göz ardı etmektedir. Aileler, ekonomik zorluklar nedeniyle çocuklarını çalıştırmak zorunda kalmaktadır. Bu çocuklar, meslek öğrenmekten ziyade, yetişkinlerle aynı sürelerde ancak daha düşük ücretlerle çalışarak sömürünün bir parçası haline gelmektedir.
MESEM Programının İşleyişi ve Eleştiriler
Günümüzde çıraklık eğitimi, yerini MESEM (Mesleki Eğitim Merkezleri) programına bırakmıştır. Bu merkezlerdeki öğrenciler, haftanın bir günü okulda teorik eğitim alırken, dört gün işyerlerinde pratik eğitim görmektedir. Üçüncü yılın sonunda başarılı olanlar kalfa, dördüncü yılın sonunda ise usta olmaktadır. Ancak bu süreçte çocuklar, ilk üç yıl asgari ücretin üçte biri, kalfalık döneminde ise asgari ücretin yüzde 50’si kadar ücret almaktadır.
İktidarın nitelikli eleman ihtiyacını karşılamak amacıyla uyguladığı bu model, Cumhuriyetin ilk yıllarındaki planlı ve kamucu çıraklık eğitimiyle benzerlik taşımamaktadır. Eleştiriler, MESEM’in özel sektörün anlık ucuz işgücü ihtiyacını karşıladığı ancak çocukların mesleki gelişimine yeterli katkıyı sunmadığı yönündedir. MESEM ile ilişkili çocuk iş cinayetlerindeki artış ise çocukların tehlikeli işlerde güvenlik önlemleri alınmadan çalıştırıldığını göstermektedir. Gerçek bir çözüm, çocukları işçileştirmek yerine, yeteneklerine uygun kamusal ve planlı bir eğitim almalarını sağlamaktan geçmektedir.