Zerzevan Kalesi’nde Tarihe Işık Tutan Keşif
Diyarbakır’ın Çınar ilçesine 13 kilometre mesafede, Demirölçek Mahallesi yakınlarında yer alan ve 124 metre yüksekliğindeki bir tepede konumlanan Zerzevan Kalesi, yapılan bilimsel kazılarla adeta tarihe ışık tutuyor. Askeri bir yerleşim yeri olan kalede, dünyadaki son Mithras Tapınağı’nın bulunması, bölgenin önemini daha da artırmıştır. 2020 yılında UNESCO Dünya Miras Geçici Listesi‘ne dahil edilen bu eşsiz yapı, bir yandan arkeolojik çalışmalara ev sahipliği yaparken diğer yandan yerli ve yabancı turistleri ağırlamaktadır.
Kültür ve Turizm Bakanlığı öncülüğünde, Valilik, Çınar Kaymakamlığı, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ve birçok kurumun desteğiyle 2014 yılında başlatılan kazı çalışmaları aralıksız devam etmektedir.
Kalede Bugüne Kadar Gün Yüzüne Çıkarılanlar
Kale ve çevresindeki 1000 dönümlük arazide yapılan çalışmalarda çok sayıda önemli yapı ve eser ortaya çıkarılmıştır. Son olarak, restorasyon çalışmalarının da başladığı kalede 1800 yıllık bir su dağıtım sistemi keşfedildi. Bugüne kadar bulunanlar arasında şunlar yer alıyor:
- 15 metre yüksekliğinde ve 1200 metre uzunluğunda sur kalıntısı
- 21 metre yüksekliğinde gözetleme ve savunma kulesi
- Kilise, yönetim binası ve konutlar
- Tahıl ve silah depoları
- Kaya mezarları ve su kanalları
- Toplam 63 adet su sarnıcı
- Yer altı kilisesi ve 400 kişilik yer altı sığınağı
- Mithras dinine ait yer altı tapınağı ve konaklama alanları
“Roma’nın Büyük Bir Mühendislik Harikası”
Kazı Heyeti Başkanı Prof. Dr. Aytaç Coşkun, 3 bin yıllık Zerzevan Kalesi’nin Asur döneminden beri yerleşim gördüğünü belirtti. Çalışmaların Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın “Geleceğe Miras Projesi” kapsamında yürütüldüğünü vurgulayan Coşkun, su sistemleri üzerindeki yoğunlaşmaya dikkat çekti.
“Kalede, Roma’nın büyük bir mühendislik harikası su sistemi bulunuyor. Surların dışında su kanalları tespit ettik ve kalede 63 su sarnıcı var. En büyüğü olan tonozlu sarnıç tek başına 4 bin ton su alıyor. Su, 8,5 kilometre uzaktaki kaynaklardan kemerler ve kanallar vasıtasıyla büyük sarnıçlara getiriliyor. Bu suyun kaledeki diğer yapılara, konutlara ve Mithras Tapınağı’na nasıl ulaştırıldığı yeni keşfettiğimiz dağıtım sistemiyle anlaşıldı. İlk defa kaledeki su sistemini bütün olarak keşfetmiş olduk.”
Basınç Sistemiyle Su Dağıtımı
Ortaya çıkarılan su dağıtım sisteminde bulunan künk (pişmiş topraktan su borusu) kalıntıları, o dönemde basınç sisteminin kullanıldığını göstermesi açısından büyük önem taşıyor. Prof. Dr. Coşkun, bu sistemin detaylarını şöyle açıkladı:
“Su, bu borular sayesinde yüksek seviyelere basınçla çıkartılıyor ve bu şekilde bütün alana dağıtılıyor. Tonozlu sarnıçta küçük bir şelale sistemi oluşturulmuş, daha sonra ise kanala bağlantı kurulmuş. Hem de künk sistemi kullanılarak suyun basınçla yukarı seviyelere çıkartılıp diğer alanlara dağıtımı sağlanmış.”
Askeri Mataralar ve Devasa Su Depoları
Kazılarda ayrıca, askerlerin ve sivillerin suyu yanlarında taşıdığını gösteren matara parçaları da bulundu. Coşkun, kalenin su kapasitesinin önemine değindi:
“Kaledeki sarnıçlarda on binlerce ton su depolanmış. 1600 kişilik yerleşik nüfus düşünüldüğünde, bu su on binlerce kişinin 1 yıl boyunca kaleden çıkmadan ihtiyacını karşılayabilir. Kale, yer üstündeki şehir kadar yerin altında da büyük bir yerleşime sahip. Bu nedenle kale, yer altında da devasa su depolarına ev sahipliği yapıyor.”
Zerzevan Kalesi’nin Stratejik Önemi ve Tarihi
Antik yol güzergahında stratejik bir noktada yer alan Zerzevan Kalesi, Amida ile Dara arasında konumlanmıştır. Roma’nın sınır garnizonu olan kale, Romalılar ve Sasaniler arasında çetin mücadelelere sahne olmuştur. Tarihi Asur dönemine kadar uzanan kalede, asıl askeri yerleşim MS 3. yüzyılda inşa edilmiş ve İslam ordularının fethettiği 639 yılına kadar kesintisiz kullanılmıştır. Surlar ve yapılar, Anastasios (MS 491-518) ve Justinianos (MS 527-565) dönemlerinde onarılarak günümüzdeki haline ulaşmıştır.