Türkiye’nin İhracat Üsleri: Serbest Bölgeler
Türkiye’nin siyasi sınırları içerisinde yer almalarına rağmen gümrük bölgesi dışında konumlanan serbest bölgeler, ülkenin ekonomik yapısında kilit bir rol oynamaktadır. Bu özel alanlar, Türkiye’de geçerli olan ticari ve iktisadi düzenlemelerin tamamen ya da kısmen dışında tutularak, özellikle endüstriyel ve ticari faaliyetler için cazip teşvikler sunar. Fiziksel olarak ülkenin diğer bölgelerinden ayrılan bu merkezler, ihracat odaklı bir dönüşümün temel taşlarını oluşturur.
Serbest bölgelerin temel kuruluş amacı, ihracata yönelik yatırım ve üretimi desteklemek, doğrudan yabancı yatırımları ve teknoloji transferini hızlandırmaktır. Aynı zamanda, işletmeleri ihracata teşvik ederek uluslararası ticaretin gelişimine önemli katkılar sağlarlar. Bu bölgeler, üretimde ileri teknoloji kullanımını yaygınlaştırarak nitelikli iş gücü istihdamını da artırmaktadır.
Türkiye’de Serbest Bölge Modeli ve Tarihsel Gelişimi
Türkiye’de Serbest Bölge Modeli, ihracata dayalı sanayileşme stratejisinin bir parçası olarak 1987 yılından beri uygulanmaktadır. Yaklaşık 40 yıllık geçmişe sahip olan bu model, ülkenin dış ticaret hacmini ve ihracat kapasitesini artırmada etkili olmuştur. Günümüzde Türkiye genelinde 19 adet faal serbest bölge bulunmaktadır. Bu bölgeler coğrafi olarak şu şekilde dağılmıştır:
- Akdeniz Bölgesi: Mersin, Antalya ve Adana-Yumurtalık Serbest Bölgeleri
- Ege Bölgesi: Ege (İzmir), Denizli, İzmir ve Batı Anadolu Serbest Bölgeleri
- Marmara Bölgesi: İstanbul İhtisas, İstanbul Endüstri ve Ticaret, İstanbul Trakya, Avrupa, Kocaeli, Tübitak-Mam Teknoloji ve Bursa Serbest Bölgeleri
- Karadeniz Bölgesi: Trabzon, Rize ve Samsun Serbest Bölgeleri
- Güneydoğu Anadolu Bölgesi: Gaziantep Serbest Bölgesi
- İç Anadolu Bölgesi: Kayseri Serbest Bölgesi
Faaliyet Gösteren Firma Sayısı ve Yapısı
1985 yılında “Serbest Bölgeler Kanunu”nun yürürlüğe girmesiyle Türkiye’nin ihracatında önemli bir ivme yakalanmıştır. Ticaret Bakanlığı’nın 2024 yılı verilerine göre, bu bölgelerde toplam 2.970 firma faaliyet göstermektedir. Bu firmaların 2.222’si yerli sermayeli iken, 748’i yabancı sermayeli şirketlerden oluşmaktadır. Faaliyet alanlarına göre dağılım ise şu şekildedir:
- Üretim: 1.291 firma
- Alım-Satım: 998 firma
- Diğer (Montaj, bakım-onarım vb.): 681 firma
Serbest Bölgelerin Ticari Performansı ve Rakamlarla Analizi
Serbest bölgelerdeki ticari akış dört ana yönde gerçekleşmektedir. 2024 yılı verilerine göre bu akışın liderliğini %43,3’lük pay ve 11,99 milyar dolar ile serbest bölgelerden yurt dışına yapılan satışlar almaktadır. Diğer ticari akışlar ise şöyledir:
- Yurt dışından serbest bölgelere: %28,5 pay (7,9 milyar dolar)
- Serbest bölgelerden yurt içine: %15,1 pay (4,17 milyar dolar)
- Yurt içinden serbest bölgelere: %13,1 pay (3,61 milyar dolar)
Bu veriler, serbest bölgelerdeki toplam ticaretin yarısına yakınının doğrudan ihracat olduğunu göstermektedir. 2024 yılında serbest bölgelerin toplam ticaret hacmi 27,69 milyar dolar olarak kaydedilmiştir. Bu dönemde gerçekleştirilen 12 milyar dolarlık ihracat sayesinde 4,1 milyar dolarlık dış ticaret fazlası elde edilmiştir. Halen faaliyette olan 19 serbest bölge, 93 bin kişiye istihdam sağlamaktadır. 2025 yılının ilk yarısında ise ticaret hacmi 13,82 milyar dolara, ihracat ise 6,1 milyar dolara ulaşmıştır.
Yüksek Teknolojiye Odaklanma ve Rekabet Gücü
İhracatın ithalatı karşılama oranının %152’ye ulaştığı serbest bölgeler, Türkiye’nin uluslararası rekabetteki pozisyonunu güçlendirmektedir. Değişen küresel koşullara uyum sağlayan bu bölgeler, artık yüksek teknoloji odaklı üretim ve istihdamın merkezi olma yolunda ilerlemektedir. 2024 yılında serbest bölgelerden yapılan ihracatta orta-ileri teknoloji ürünlerinin payı %47,7‘ye, yüksek teknoloji ürünlerinin payı ise %8,3‘e yükselmiştir. Böylece, teknoloji yoğun ürünlerin toplam ihracattaki payı 2023’teki %52,37 seviyesinden 2024’te %56’ya çıkmıştır.