Milli Mücadele’nin Kritik Günü: 3 Ağustos 1919
Tarihin dönüm noktalarından biri olan 3 Ağustos 1919, Milli Mücadele’nin ne denli zorlu koşullar altında yürütüldüğünü gözler önüne seren kritik bir gündür. Emperyalist güçlerin yüzlerce yıllık paylaşım hayalleri, Sykes-Picot gibi anlaşmalarla somutlaşırken, Anadolu’da hem işgalcilere hem de içteki işbirlikçilere karşı amansız bir direniş örgütleniyordu. Bu tarih, Türkiye Cumhuriyeti’nin temellerinin atıldığı o sancılı sürecin yalnızca bir gününe odaklanarak büyük resmi anlamamızı sağlar.
Erzurum Kongresi’nde Çatlak Sesler ve Karşı Duruş
3 Ağustos 1919 Pazar günü, Erzurum Kongresi dokuzuncu toplantısını gerçekleştiriyordu. Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları, bir yandan milletin geleceğini şekillendirmeye çalışırken, diğer yandan kongreyi baltalamayı hedefleyen karşı programlarla yüzleşmek zorunda kaldılar. Sürmene temsilcisi Ömer Fevzi (Eyüboğlu) ve arkadaşları, merkeziyetçi bir yapı yerine ‘ademi merkeziyet’ yani yerinden yönetim modelini önererek birliğe darbe vurmaya çalıştı. Bu grup, kongre beyannamesini dahi imzalamayarak emperyalizmin işbirlikçisi rolünü sonuna kadar sürdürdü. Kısa bir süre sonra Ömer Fevzi’nin saraya sadakatini gösteren yaftaları Trabzon sokaklarında asması, bu ihanetin bir kanıtı olacaktı.
Dahiliye Nazırı’nın Emri: ‘Mustafa Kemal’i Tutuklayın’
Aynı gün, İstanbul’daki gazeteler, İçişleri Bakanı Adil Bey’in bir gün önce verdiği demeci yayımlıyordu. Bakan, Doğu illerindeki valilere çoktan gönderdiği talimatı kamuoyuna açıklıyordu: “Mustafa Kemal ve Rauf Bey… Tutuklanmaları için her vasıtaya başvuracağız.” Ancak bu emir, Anadolu’da yurtseverlerin kararlı duruşuyla karşılaştı. Erzurum Vali Vekili Kadı Hurşit Efendi, bakana şu tarihi yanıtı verdi:
“Mustafa Kemal ve Rauf Bey, yüce isteklere aykırı bir şey yapmıyorlar… Tutuklarsak halk ayaklanır. Gönderilmeleri mümkün değil.”
Benzer bir yanıtı iki gün önce Kazım Karabekir Paşa da savaş bakanına ileterek, Milli Mücadele liderlerinin halk tarafından nasıl korunduğunu göstermişti.
Manda Tartışmaları ve Bağımsızlık Israrı
Kongredeki bir diğer önemli tartışma konusu ise manda ve himaye idi. Bekir Sami (Kunduh), “Bağımsızlığı tam olarak istersek vatanın bölüneceği kesindir” diyerek Amerikan mandasını savunuyordu. Mustafa Kemal Paşa ise 1 Ağustos’ta gönderdiği telgrafta, Amerikan mandası karşılığında ne kazanılacağını net bir şekilde sormuştu. Bekir Sami’nin cevabı ise konunun özel görüşmelerde ele alındığı ve Sivas Kongresi’nin toplanması gerektiği yönündeydi. Bu sırada Sait Molla’nın yönetimindeki Türkçe İstanbul gazetesi “Amerikan mandasını reddediyoruz” manşetiyle çıkarken, asıl niyetleri İngiliz mandasını kabul ettirmekti. Tüm bu tartışmaların ortasında, Mustafa Kemal ve arkadaşları, mandacılık bataklığından tam bağımsız bir Türk devleti kurma idealinden asla vazgeçmediler.
Anadolu’da Direniş Ateşi ve Saray’ın Engelleme Çabaları
Saray ve hükümeti, işgalcilere hizmet etmeye o gün de devam ediyordu. İzmir Valisi Kambur İzzet, Balıkesir’de ikinci kez kongre düzenleyerek Yunanların Anadolu’dan çıkarılması kararını alan öncü millici Hacim Muhittin (Çarıklı) Bey‘in tutuklanmasını emretti. Hacim Muhittin Bey’in valiye cevabı ise netti: “Bir Yunan birliğinin başına geçip siz tutuklayın.”
Aynı günlerde Jandarma Genel Komutanı Kemal Paşa, padişahın selamını getirerek Denizli’deki millicilerden Yunan’a karşı silahlı direnişi durdurmalarını istedi. Millicilerden Yusuf Bey’in yanıtı, milletin kararlılığını özetliyordu:
“Vatan ve memleketimizi ve onurumuzu korumak için silaha sarıldık. Bizi bu azmimizden döndürecek hiçbir güç ve fert tanımıyoruz.”
Bu olaylar, Mustafa Kemal Paşa’nın daha önce söylediği “Milletin heyecanını ve milli gösterileri yasaklamak ve durdurmak için hiç kimsede güç ve takat göremem” sözünün sahadaki yansımasıydı. O günlerde kimsenin etnik kökenini sorgulamadan omuz omuza veren bu kahramanlar, ‘Türk Devleti’ne vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türktür’ ilkesinin temelini atmışlardır.