Sigara Fiyatlarındaki Artışın Perde Arkası: Vergi Sistemi ve Mali Çarpan Etkisi
Türkiye’de tütün ürünlerine uygulanan vergi artışları, sigara fiyatlarını bir kez daha gündemin merkezine taşıdı. Temmuz ayında gerçekleşen otomatik vergi güncellemesinin ardından sigara şirketleri, paket başına ortalama 5 liralık bir zam uyguladı. Peki, bu artışların arkasındaki karmaşık vergi yapısı nasıl işliyor ve küçük bir maliyet artışı neden fiyatlara katlanarak yansıyor?
Tütün Ürünlerindeki Dört Katmanlı Vergilendirme
Türkiye’de tütün ürünleri üzerinden dört farklı vergi alınmaktadır. Bu vergiler; paket başına uygulanan maktu vergi, adet başına alınan asgari maktu vergi, oransal olarak belirlenen nispi vergi ve son olarak Katma Değer Vergisi (KDV) olarak sıralanmaktadır. Maktu ve asgari maktu vergi tutarları, her altı ayda bir Yurt İçi Üretici Fiyat Endeksi (Yİ-ÜFE) oranında otomatik olarak güncellenmektedir.
Son düzenleme ile 3 Temmuz 2025 itibarıyla maktu vergi tutarı 10,50 TL’den 12,1495 TL‘ye, asgari maktu vergi tutarı ise 36,626 TL’den 42,378 TL‘ye yükseltilmiştir. Bu durum, sigara firmalarının vergi yükünü fiyatlara yansıtmasını zorunlu kılmıştır.
“Mali Çarpan” Nedir ve Fiyatları Nasıl Etkiler?
Bir ürünün fiyatına bağlı vergi oranı yükseldikçe, maliyetlerdeki en küçük bir artış bile nihai fiyata çok daha büyük bir oranda yansır. Bu etki, ekonomi dilinde “mali çarpan” olarak adlandırılmaktadır. Türkiye’de bu çarpanın yüksek olmasının temel nedeni, nispi verginin ağırlığıdır.
Yüksek mali çarpan, enflasyonist bir baskı oluşturma potansiyeli taşır. Bu durumu engellemek amacıyla 2024 yılında sigara vergi yapısında önemli bir adım atıldı. Mali çarpanı artıran nispi vergi oranı kademeli olarak yüzde 50 seviyesine çekilirken, sabit vergi unsurları güçlendirildi. Bu düzenleme sayesinde mali çarpan 7.8’den 3.8’e düşürüldü. Yani, vergideki her 1 liralık artışın fiyata yansıması 7.8 TL’den 3.8 TL‘ye geriledi.
TÜİK verilerine göre, 2024 sonunda yıllık Yİ-TÜFE yüzde 44,4 olarak gerçekleşirken, alkollü içecekler ve tütün grubundaki artışın yüzde 39,3’te kalması, yapılan vergi düzenlemesinin enflasyon üzerindeki olumlu etkisini göstermektedir.
Türkiye ve Avrupa Birliği Karşılaştırması: Vergi Yapısındaki Farklılıklar
Atılan olumlu adımlara rağmen Türkiye’de sigaralara uygulanan yüzde 50’lik nispi vergi, dünyadaki en yüksek oranlardan biri olmaya devam ediyor. Avrupa Birliği ülkelerinde bu oran ortalama yüzde 26 seviyesine kadar gerilemiş durumdadır. Buna bağlı olarak, Türkiye’de mali çarpan 3,8 iken, AB ortalaması 2 seviyesindedir. Bu da ülkemizdeki bir birimlik maliyet artışının, AB ülkelerine kıyasla yaklaşık 2 kat daha fazla fiyat artışına neden olduğunu göstermektedir.
Avrupa Ülkelerindeki Vergi Düzenlemeleri
AB ülkeleri, 2008 küresel krizi sonrası nispi verginin ağırlığını azaltıp maktu verginin payını artıran düzenlemelere yönelmiştir. Bu sayede hem vergi sistemi daha öngörülebilir hale getirilmekte hem de enflasyonist etki minimize edilmektedir.
- İsveç: Nispi vergi oranını yüzde 39’dan yüzde 1’e düşürdü.
- Danimarka: Nispi vergi oranını yüzde 21,7’den yüzde 1’e indirdi.
- Portekiz: 1 Ocak 2024’te nispi vergi oranını yüzde 12’den yüzde 1’e çekti.
- Romanya: Yüzde 12 olan oranı kademeli olarak düşürerek yüzde 10’a indirdi.
- Belçika ve İspanya: 2025 yılında sırasıyla 3 ve 2,5 puanlık indirimler yaptı.
Vergi Gelirleri, Laffer Eğrisi ve Kaçakçılık Riski
Hazine ve Maliye Bakanlığı verilerine göre, 2024 yılında tütün ürünlerinden elde edilen ÖTV geliri yüzde 75 artarak 309 milyar TL‘ye ulaştı. Bu rakam, toplam ÖTV gelirlerinin yüzde 21’ini, toplam vergi gelirlerinin ise yüzde 4’ünü oluşturmaktadır.
Ancak, Amerikalı ekonomist Dr. Arthur B. Laffer’in “Laffer Eğrisi” modeline göre, aşırı yüksek vergi oranları vergi kayıplarına neden olabilir. Tütün ürünlerindeki yüksek nispi vergi, yasa dışı ticareti ve kayıt dışılığı teşvik ederek kamu gelirlerini düşürme riski taşımaktadır. Yapılan saha araştırmalarına göre, tütün ve nikotin ürünlerindeki yasa dışı ticaret nedeniyle devletin yıllık vergi kaybının yaklaşık 120 milyar TL olduğu tahmin edilmektedir.
30 Ekim 2024 tarihli bir raporda Türkiye ile AB arasındaki fark şöyle vurgulanmaktadır: “Sigaraya uygulanan vergi oranı AB düzeyine yakın olsa da, sigara üzerinden alınan özel tüketim vergisine dair mevzuat, verginin maktu ve nispi bileşenleri bakımından AB müktesebatı ile uyumlu değildir.”
Sonuç olarak, Türkiye’nin sigara vergi sisteminde attığı adımların, enflasyonu kontrol altında tutmak ve vergi gelirlerini sürdürülebilir kılmak için Avrupa standartlarıyla uyumlu hale getirilerek devam ettirilmesi kritik bir önem taşımaktadır.