Tataristan’dan Türkiye’ye Uzanan Bir Ömür: Sadri Maksudi Arsal
Sadri Maksudi Arsal (23 Temmuz 1878 – 20 Şubat 1957), 20. yüzyılın önemli Türk-Tatar devlet adamı, hukukçusu, akademisyeni, düşünürü ve siyasetçisi olarak tarihe geçmiştir. Hem Rusya’daki Türklerin bağımsızlık mücadelesinde hem de Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarında kritik roller üstlenmiş, Mustafa Kemal Atatürk‘ün davetiyle Türkiye’ye gelerek ülkenin modernleşme sürecine büyük katkılar sağlamıştır.
İlk Yılları ve Eğitim Hayatı
Günümüz Rusya Federasyonu’na bağlı Tataristan’ın başkenti Kazan yakınlarındaki Taşsu köyünde dünyaya gelen Sadri Maksudi, köy imamı Nizamettin Molla ve Meftuna Hanım’ın oğluydu. Rusya’daki resmi adı “Sadrettin Nizamettinoviç Maksudov” idi. İlk eğitimini köyünde aldıktan sonra 1888’de Kazan’daki ünlü Allamiye Medresesi’ne gitti. Burada, yenilikçi (Ceditçi) bir aydın olan ağabeyi Ahmet Hadi Maksudi’nin desteğiyle yetişti. Kazan yıllarında Osmanlıca öğrendi ve Robinson Crusoe’nun çevirisini Kazan Türkçesine uyarladı.
1895’te ağabeyi ile birlikte Bahçesaray’a giderek Zincirli Medrese’de, ileride “manevi babam” diyeceği İsmail Gaspıralı ile tanıştı. Gaspıralı’nın yönlendirmesiyle modern bir eğitim almak için Paris’i hedefledi. Bu süreçte Rusça öğrenmek için Rus Öğretmen Mektebi’ne girdi ve 1900’de Tatarca’nın edebi bir dil olmasına katkı sunmak amacıyla “Maişet” adlı romanını yayımladı.
Tolstoy ile Unutulmaz Anı ve Paris Yılları
Eğitimine devam etmeden önce, hayranı olduğu ünlü yazar Lev Tolstoy ile tanışmak isteyen Maksudi, 1901 yazında Yasnaya Polyana’ya giderek 73 yaşındaki yazarı ziyaret etti. Bu görüşmeden çok etkilenen Tolstoy, Sadri Maksudi’den övgüyle bahsetmiştir.
Ünlü Rus yazar Tolstoy, Sadri Maksudi’den “akıllı Tatar çocuğu” diye bahsetmiştir.
İsmail Gaspıralı ve Ahmet Mithat Efendi’nin de tavsiyeleriyle Paris’e giden Sadri Maksudi, bir yıllık hazırlığın ardından 1902’de Sorbonne Üniversitesi Hukuk Fakültesi‘ne kaydoldu. 1906’da mezun olarak Rusya’ya geri döndü.
Siyasi Mücadele ve Milli İdare Başkanlığı
Rusya’ya döndükten sonra siyasete atılan Maksudi, II. ve III. Duma’da (parlamento) Kazan’ı temsil ederek Rusya Türklerinin sorunlarını dile getirdi. 1917’de Rusya Müslümanları Kurultayı’nda “Milli-Medeni Muhtariyet” projesini kabul ettirdi ve Ufa’da kurulan “İç Rusya ve Sibirya Milli-Medeni Türk-Tatar Muhtariyeti” adlı özerk yapının anayasasını hazırladı. Kasım 1917’de toplanan Milli Meclis‘in başkanı seçildi. Ancak bu oluşum, Bolşevikler tarafından kısa sürede dağıtıldı.
Türkiye Cumhuriyeti’ne Katkıları
Milli İdare’nin feshedilmesinin ardından önce Finlandiya’ya, sonra Paris’e geçti. 1924 yılında Türk Ocakları’nın davetiyle Türkiye’ye gelerek bir dizi konferans verdi ve 24 Kasım 1924‘te Mustafa Kemal Paşa ile tanıştı. Atatürk’ün teklifini kabul ederek 1925’te Türkiye’ye yerleşti.
Türkiye’de Türkçülüğün temellerini atan aydınlar arasında yer alan Sadri Maksudi Arsal, Cumhuriyetin ilk hukuk fakültesi olan Ankara Hukuk Fakültesi‘nin kurucu hocalarından biri oldu. Aynı zamanda Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu‘nun kurulmasında önemli rol oynadı. TBMM’de IV. dönem Şebinkarahisar, V. dönem Giresun ve IX. dönem Ankara milletvekili olarak görev yaptı. Kızı Adile Ayda, Türkiye’nin ilk kadın diplomatı olarak Dışişleri’ne girmiştir.