Garanti BBVA tarafından kurulan Salt, sanatseverleri yeni bir sergiyle buluşturuyor. Sanatçı Mike Bode ve senarist Caner Yalçın’ın disiplinlerarası araştırmasına dayanan ‘Karanlık Dünya’ sergisi, Metin Erksan’ın yönettiği ve Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun senaryosunu yazdığı aynı isimli filmin karmaşık öyküsünü 1950’ler Türkiye’sinin kültürel atmosferi içinde ele alıyor. Sergi, değiştirilmiş versiyonlar, söylentiler, çelişkili tanıklıklar ve arşiv materyalleri ışığında filmin etrafında şekillenen anlatıları ve soru işaretlerini gündeme taşıyor.
Toplumsal Gerçekçilikten Propagandaya Bir Filmin Yolculuğu
Aslen toplumsal gerçekçi bir üslupla Sivrialan (Sivas) ve Ürgüp’te (Nevşehir) çekilen film, Aşık Veysel‘in çocukluğundan ünlü bir halk ozanı olma sürecini melodramatik bir aşk hikayesiyle harmanlıyordu. Ancak, dönemin tarımsal kalkınma ve kırsal modernleşme politikalarına hizmet etmesi amacıyla film yeniden kurgulanarak anlatısı tamamen farklı bir yöne çekildi.
Yönetmen Erksan’ın ifadelerine göre, filme sonradan eklenen ve United States Information Service’ten (USIS) alındığı belirtilen Hudson tarlalarındaki biçerdöver görüntüleri ile İstanbul’un çeperlerinde çekilen okul ve dispanser sahneleri, idealleştirilmiş bir köy portresi çizmek amacıyla kullanıldı. Bu müdahaleler, Veysel’in yaşam öyküsünü ikinci plana atarak filmi dönemin resmi ideolojisini yansıtan bir propaganda aracına dönüştürdü.
Sansür Raporları ve Değişen Kimlik
Filmin bu radikal değişiminin ardında, Ankara’daki Merkez Film Kontrol Komisyonu‘nun Aralık 1952–Kasım 1953 tarihli üç ayrı raporunda yer alan sansür kararları bulunuyor. Raporlarda hangi sahnelerin sakıncalı olduğuna dair net bilgiler olmasa da, toplumun kusursuz bir şekilde yansıtılması gerektiği endişesi ön plana çıkıyor. Yapımcı şirket Atlas Film’in bu doğrultuda yaptığı kurgu değişikliklerinin ardından film, ‘Aşık Veysel’in Hayatı’ adıyla 31 Aralık 1953’te gösterime girdi. İsmiyle birlikte atmosferi de tamamen değişen yapım, ticari beklentiler ve ideolojik gerilimler arasında sıkışarak eklektik bir esere dönüştü.
Kayıp Sahneler ve Arşivin Önemi
Bugün dahi filmin hikayesi eksik parçalarla dolu. Filmden geriye kopuk bir kurgu, silinmiş veya eklenmiş sahneler, ses bandındaki hatalar ve sessizlikler kalmıştır. Filmin sansürsüz orijinal kurgusu ve değişiklikler sonrası sinemada gösterilen versiyonu tam olarak bilinmemektedir. Dolaşımdaki kopyalar arasında dahi ses, görüntü ve kurgu açısından farklılıklar mevcuttur. Sergi için yürütülen araştırma sırasında, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Prof. Sami Şekeroğlu Sinema-TV Uygulama ve Araştırma Merkezi Arşivi‘nde bulunan 35mm nitrat filmde, bugüne dek hiç görülmemiş görüntülere rastlandı.
Sergi Ziyaret Bilgileri ve Destekçiler
Mike Bode ve Caner Yalçın’ın araştırmasını temel alan sergi, filme bütüncül bir anlatı yerine kültürel, politik ve tarihsel süreçlerin şekil verdiği bir nesne olarak yaklaşıyor. Salt’tan Gülce Özkara’nın programladığı ‘Karanlık Dünya’ sergisi, 23 Temmuz–14 Aralık tarihleri arasında Salt Galata Mastercard Sergi Mekânı‘nda ziyaret edilebilir. Sergiye, kamu programları ve Kasım ayında yayımlanacak bir e-yayın da eşlik edecek. Detaylı bilgi için saltonline.org adresi ziyaret edilebilir.
Serginin destekçileri arasında ise şu kurumlar yer almaktadır:
- Türk Tuborg A.Ş.
- Eureko Sigorta
- Jotun
- Hollanda Krallığı
- Institut Français
- Türkiye’deki Meksika Büyükelçiliği