Zerzevan Kalesi’nde Tarihe Işık Tutan Keşif: 1800 Yıllık Su Sistemi
Diyarbakır’ın Çınar ilçesinde, 124 metre yükseklikteki bir tepede konumlanan ve Roma’nın askeri yerleşiminde bulunan son Mithras Tapınağı ile bilinen Zerzevan Kalesi, devam eden bilimsel kazılarla tarihin sırlarını aralamaya devam ediyor. 2020’de UNESCO Dünya Miras Geçici Listesi‘ne giren bu önemli turizm merkezi, bir yandan arkeolojik çalışmalara ev sahipliği yaparken diğer yandan yerli ve yabancı ziyaretçileri ağırlıyor.
Kültür ve Turizm Bakanlığı öncülüğünde, Valilik, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi ve Dicle Üniversitesi gibi birçok kurumun desteğiyle 2014’te başlayan kazılar aralıksız sürüyor. Kalede bugüne dek ortaya çıkarılan yapılar arasında şunlar bulunmaktadır:
- 15 metre yüksekliğinde ve 1200 metre uzunluğunda sur kalıntısı
- 21 metre yüksekliğinde gözetleme ve savunma kulesi
- Kilise, yönetim binası ve konutlar
- Tahıl ve silah depoları
- Kaya mezarları ve su kanalları
- 63 adet su sarnıcı
- Yeraltı kilisesi ve 400 kişilik yeraltı sığınağı
- Mithras dinine ait yeraltı tapınağı
Bu yıl yürütülen restorasyon ve kazı çalışmaları sırasında ise 1800 yıllık bir su dağıtım sistemi gün yüzüne çıkarıldı.
Roma’nın Mühendislik Harikası Gün Yüzüne Çıktı
Kazı Heyeti Başkanı Prof. Dr. Aytaç Coşkun, 3 bin yıllık geçmişe sahip Zerzevan Kalesi’nin Asur döneminden beri bir yerleşim yeri olduğunu belirtti. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın “Geleceğe Miras Projesi” kapsamında yürütülen çalışmalarda su sistemleri ve sarnıçlara odaklanıldığını vurguladı.
“Kalede, Roma’nın büyük bir mühendislik harikası su sistemi bulunuyor. Şu ana kadar surların dışında su kanalları tespit ettik. Kalede 63 su sarnıcı bulunuyor. En büyüğü tonozlu sarnıç ve tek başına 4 bin ton su alıyor. Su, 8,5 kilometre uzaktaki kaynaklardan kemer ve kanallarla bu sarnıçlara getiriliyor. Kaledeki su dağıtım sistemi bugüne kadar hep merak ediliyordu. Su, kanallarla önce tonozlu sarnıçlara, oradan da yeni ortaya çıkardığımız su dağıtım sistemi kanalıyla kaledeki diğer yapılara, konutlara ve Mithras Tapınağı’na ulaşıyordu. İlk defa kaledeki su sistemini keşfetmiş olduk.”
Bulunan Künk ile Kalede Basınç Sisteminin Kullanıldığı Belirlendi
Prof. Dr. Coşkun, su dağıtım sisteminde pişmiş topraktan yapılmış su borusu olan “künk” kalıntıları bulduklarını ve bunun, o dönemde basınç sisteminin kullanıldığını gösteren önemli bir delil olduğunu ifade etti.
“Su, bu borular sayesinde yüksek seviyelere basınçla çıkartılıyor. Bu şekilde su bütün alana dağıtılıyor. Tonozlu sarnıçta küçük bir şelale sistemi oluşturulmuş, daha sonra ise kanala bağlantı kurulmuş. Hem de künk sistemi kullanılarak suyun basınçla yukarı seviyelere çıkartılıp diğer alanlara dağıtımı sağlanmış.”
Kazı ekibi ayrıca, askerlerin ve sivillerin suyu yanlarında taşıdığını gösteren matara parçaları da buldu. Prof. Dr. Coşkun, “Kalede, su sarnıçlarında on binlerce ton su depolanmış. Bu su, 1600 kişilik yerleşik nüfusun ve kuşatma anında sığınanlarla artan nüfusun bir yıllık ihtiyacını karşılayacak kapasitedeydi” dedi.
Zerzevan Kalesi’nin Tarihi Önemi
Antik yol güzergahında stratejik bir noktada yer alan Zerzevan Kalesi, Roma İmparatorluğu’nun sınır garnizonu olarak hizmet vermiştir. Tarihi Asur dönemine kadar uzanan kalede, asıl askeri yerleşim MS 3. yüzyılda inşa edilmiş ve İslam ordularının fethine kadar (639) kesintisiz kullanılmıştır. Kale surları ve yapıları, Anastasios ve Justinianos dönemlerinde onarılarak bugünkü haline getirilmiştir.